Spacerując ulicą Kłodzką, łatwo przegapić niewielki, ceglasty budynek skryty pomiędzy kamienicami. Jego skromna bryła w niczym nie przypomina potężnych katedr, a jedynie mały krzyż na dachu zdradza sakralny charakter. Jednak gdy przekroczysz gotycki portal, znajdziesz się w przestrzeni, gdzie czas płynie inaczej. Zapach kadzidła miesza się tu z wonią starych murów, a ciche światło ikon przenosi w świat dawnej duchowości. Dawny szpital św. Jerzego, przemieniony w prawosławną cerkiew i galerię sztuki, kryje jedne z najstarszych fresków Dolnego Śląska i opowieść o niezwykłej przemianie. To prawdziwy ukryty klejnot, który zachwyca każdego, kto odważy się zapukać do jego drzwi.
Historia – od szpitala do cerkwi
Historia tego miejsca sięga początku XIV wieku. W 1319 roku wójt Ząbkowic Śląskich Jan Secklin oraz książę ziębicki Mikołaj ufundowali przy przedmieściu kłodzkim szpital św. Jerzego. Fundacja ta została w 1320 roku potwierdzona przez biskupa wrocławskiego Henryka z Wierzbna i oddana pod opiekę Bożogrobców z Nysy. Szpital był wówczas formą przytułku; dawał schronienie ponad dwudziestu chorym i biednym. Przy szpitalu funkcjonowała kaplica, o której pierwsze wzmianki pojawiają się w latach 30. XIV wieku.
W czasie reformacji działalność zakonu wygasła, a w 1538 roku proboszcz z Nysy sprzedał obiekt miastu za sto grzywien. Podczas wojny trzydziestoletniej szpital i kaplica zostały spalone. Ocalało jedynie prezbiterium; nawę odbudowywano kilkakrotnie – w latach 1646, około 1720, a następnie w 1806, 1857 i 1903. W XIX wieku świątynia służyła również jako kościół szkolny. W 1857 roku opiekę nad chorymi przejęły siostry boromeuszki, a nowy szpital zbudowany w latach 1850‑1852 pozwolił przekształcić dawny kompleks w przytułek.
Przełom przyniosło odkrycie polichromii. W 1931 roku odkryto fragmenty XIV‑wiecznych fresków. Kolejne malowidła odsłonięto w 1967 roku podczas prac adaptacyjnych do potrzeb liturgii prawosławnej. W tym czasie świątynia zaczęła służyć Polskiemu Autokefalicznemu Kościołowi Prawosławnemu. Konsekracji cerkwi dokonano 4 lutego 2012 roku po gruntownym remoncie przeprowadzonym w latach 2009‑2012. Od tego momentu kościół jest czynną cerkwią parafialną, a zarazem miejscem kultury i dialogu ekumenicznego.
Architektura i gotyckie freski
Budowla ma prostokreślny rzut z jednonawową częścią i dwukondygnacyjnym prezbiterium. Wchodząc do środka przechodzimy przez charakterystyczny ostrołukowy portal po północnej stronie. W prezbiterium zachowało się późnogotyckie, dwuprzęsłowe sklepienie krzyżowe. W 1960‑tych latach wzniesiono współczesny, drewniany ikonostas, który harmonijnie łączy się z gotyckim wnętrzem i ułatwia wiernym śledzenie przebiegu liturgii. Adaptacja do potrzeb cerkwi odbyła się w 1966‑1967 roku, kiedy odkryto fresk z wizerunkiem św. Jerzego.
Największym skarbem świątyni są jednak polichromie na południowej ścianie prezbiterium, pochodzące z trzeciej ćwierci XIV wieku. Są to jedne z najstarszych zachowanych fresków w Dolnym Śląsku. Główny pas przedstawia Pasję Chrystusa: w dolnym rzędzie zobaczysz scenę przesłuchania Jezusa przed Annaszem i Kajfaszem; powyżej ukazani są Maria Magdalena i św. Jan pod krzyżem, scena przybijania do krzyża oraz droga krzyżowa. Jeszcze wyżej malarz przedstawił zmartwychwstanie, złożenie do grobu i fragment zdjęcia z krzyża. Najwyższy rząd zachował tylko część wniebowstąpienia. Obok cyklu pasyjnego znajduje się monumentalna kompozycja z św. Jerzym walczącym ze smokiem na tle zamku i zgromadzonych mieszkańców. Freski poddano konserwacji w latach 1969‑1970, co uratowało je przed zniszczeniem.
Dodanym współcześnie elementem jest polichromowany ikonostas, który wpisuje się w tradycję prawosławną. W poszczególnych ikonach odnaleźć można postacie Chrystusa, Bogurodzicy, aniołów oraz patrona świątyni – św. Jerzego na białym koniu. Chociaż nowy, ikonostas jest wykonany w klasycznym stylu i stanowi tło dla starożytnych fresków, tworząc dialog między średniowieczną sztuką a współczesnym sakralnym rzemiosłem.
Szpital i działalność dobroczynna
Świątynia jest częścią większego zespołu szpitalnego. Od początku swojego istnienia budynki pełniły funkcję dobroczynną: przytułek utrzymywał ponad dwudziestu chorych i ubogich. Gdy w XIX wieku w Ząbkowicach wybudowano nowy szpital przy ulicy Prostej (1850‑1852), dawny kompleks zamieniono w dom starców. Rozbudowany w 1895 roku, mógł pomieścić około pięćdziesięciu pensjonariuszy. Opiekę medyczną sprawowały siostry św. Karola Boromeusza, które wprowadziły nowoczesne jak na owe czasy standardy higieniczne.
Na przełomie wieków kaplica pełniła różne role: była miejscem modlitwy pacjentów, kościołem szkolnym i schronieniem dla mieszkańców w czasie wojen. Po przejściu pod jurysdykcję prawosławną w latach 60. XX wieku świątynia odzyskała liturgiczny charakter i stała się centrum życia duchowego niewielkiej wspólnoty. Dziś cerkiew nie tylko gromadzi wiernych, ale także przypomina o medycznych i charytatywnych korzeniach miasta.
Galeria sztuki i współczesne życie świątyni
Niewielka cerkiew w Ząbkowicach Śląskich to przykład idealnego połączenia sacrum i kultury. Dzięki współpracy parafian, władz gminy i lokalnej instytucji kultury, wewnątrz świątyni powstała Galeria Sztuki. Jej goście mogli podziwiać oryginalne prace wielkich mistrzów takich jak Pablo Picasso czy Marc Chagall, co podkreśla rangę miejsca. Wystawy zmieniają się kilka razy w roku, a kameralne wnętrze cerkwi pozwala odbiorcy wejść w bezpośredni dialog z dziełem sztuki.
W ciągu ostatnich lat świątynia stała się ważnym miejscem spotkań: odbywają się tu koncerty muzyki sakralnej, wernisaże i prelekcje. Parafianie podkreślają, że nowoczesny ikonostas pomaga wiernym lepiej zrozumieć liturgię, a atmosfera pełna światła i koloru przyciąga nie tylko prawosławnych. Dzięki temu cerkiew św. Jerzego jest prawdziwym centrum kultury – miejscem, gdzie duchowość przenika się ze sztuką.
Zwiedzanie i praktyczne informacje
Świątynia znajduje się przy ulicy Kłodzkiej 6 w Ząbkowicach Śląskich. To zaledwie kilka kroków od rynku i krzywej wieży. Podczas nabożeństw cerkiew udostępniana jest wiernym – liturgia odprawiana jest co drugą niedzielę o godzinie 10:00. W pozostałe dni wewnętrzne pomieszczenia można zwiedzać po wcześniejszym uzgodnieniu. Klucz do świątyni znajduje się w Izbie Pamiątek Regionalnych, która mieści się w najstarszym ząbkowickim domu rycerza Kauffunga. Aby umówić się na zwiedzanie, wystarczy zadzwonić (na wrzesień 2025 numer to +48 74 815 20 43). Można też skontaktować się z parafią – aktualne dane zamieszczono na stronie diecezji.
Chcąc odwiedzić cerkiew i w pełni docenić jej walory, warto wcześniej przygotować się do wizyty. Poniżej znajdziesz krótką checklistę:
- Umów termin z muzeum – skontaktuj się z Izbą Pamiątek Regionalnych i zarezerwuj godzinę oprowadzania.
- Sprawdź godziny nabożeństw – jeśli chcesz wziąć udział w liturgii, upewnij się, że trafisz na co drugą niedzielę o 10:00.
- Ubierz się odpowiednio – pamiętaj, że to czynna świątynia; strój powinien być skromny, a kobiety mogą zabrać chustę na głowę.
- Miej przy sobie gotówkę – wstęp do cerkwi jest bezpłatny, ale podczas wizyty warto złożyć symboliczną ofiarę na utrzymanie zabytku.
Samodzielne zwiedzanie nie wymaga wielkiej kondycji; całe wnętrze mieści się na jednym poziomie. Warto zwrócić uwagę na detale: ślady po dawnych przebudowach, inskrypcje na ścianach i drobne rzeźbienia. Przewodnik z muzeum opowie także o symbolice ikon i otworzy drzwi do zakrystii, w której przechowywana jest część oryginalnego wyposażenia.
A oto kilka kroków, które pomogą Ci sprawnie zorganizować wizytę:
- Skontaktuj się z Izbą Pamiątek Regionalnych – telefonicznie lub e‑mailowo umów termin zwiedzania.
- Zapytaj o dostępność przewodnika – przewodnik nie tylko otworzy cerkiew, ale także wprowadzi w historię i symbolikę fresków.
- Połącz wizytę z innymi atrakcjami – zaplanuj spacer na Krzywą Wieżę lub do ruin zamku (więcej w sekcji poniżej).
- Zarezerwuj czas na kawę w rynku – po zwiedzaniu warto usiąść w jednej z lokalnych kawiarni i poczuć atmosferę miasteczka.
Odkryj Ząbkowice – co zobaczyć w okolicy
Ząbkowice Śląskie kryją wiele innych skarbów, które warto poznać przy okazji odwiedzin cerkwi św. Jerzego. Po drugiej stronie rynku wznosi się Krzywa Wieża, najwyższa pochylona wieża w Polsce. Ma 34 metry wysokości, a jej odchylenie od pionu wynosi aż 2,14 m. Na szczyt prowadzi 139 stopni – po ich pokonaniu roztacza się panorama miasta i Gór Złotych. We wnętrzu zorganizowano wystawę „Średniowieczna izba tortur i więzienie w lochu głodowym”, która przybliża historię miejscowego wymiaru sprawiedliwości. Nikt nie wie dokładnie, kiedy i po co powstała wieża – legendy głoszą, że była częścią przedlokacyjnego zamku.
Tuż za Krzywą Wieżą znajdziesz ruiny zamku książęcego. Pierwsza warownia w tym miejscu powstała w XIV wieku; najstarsze zapiski o fortyfikacji pochodzą z 1321 roku. W latach 1522‑1532 książę Karol I Podiebrad rozebrał stary zamek i wzniósł nową rezydencję w stylu renesansowym, wykorzystując fragmenty średniowiecznych murów. Projektantem był czeski architekt Benedykt Rejt. Podczas wojny trzydziestoletniej, w 1646 roku, zniszczono basteje i część zabudowy, a po pożarze w 1784 roku zamek popadł w ruinę. Obecnie obiekt jest zabezpieczony jako trwała ruina; dzięki rewitalizacji wykonanej w ostanich latach, obiekt jest dostępny do zwiedzania: można spacerować po dziedzińcu i obserwować ślady gotyckich murów oraz renesansowych krużganków oraz zwiedzać wnętrza.
Niedaleko cerkwi znajduje się również Izba Pamiątek Regionalnych, ulokowana w domu rycerza Kauffunga – najstarszym ząbkowickim budynku mieszkalnym, wzmiankowanym już w 1504 roku. W 1972 roku, po staraniach Józefa Glabiszewskiego, otwarto tu muzeum gromadzące lokalne pamiątki. W osiemnastu salach można zobaczyć m.in. archeologiczne zabytki regionu, starą broń, meble, radia i telewizory, a także unikatową izbę śląską z ręcznie malowanymi meblami. Ciekawostką jest 20‑metrowa studnia wewnątrz budynku oraz przeniesione z ratusza biurko, przy którym zasiadali dawni burmistrzowie. W ogrodzie można obejrzeć kartusz herbowy Domu Stanów Ziemskich.
Podsumowanie
Cerkiew Prawosławna pw. św. Jerzego to miejsce, w którym historia spotyka się ze sztuką, a duchowość z codziennością. Skromna z zewnątrz, kryje w sobie średniowieczne freski uznawane za jedne z najstarszych w regionie, wyjątkowy ikonostas i pamiątki po dawnym szpitalu. Dzięki inicjatywom lokalnej społeczności świątynia stała się także galerią sztuki, w której prezentowane są dzieła światowych mistrzów. Odwiedzając Ząbkowice Śląskie, poświęć chwilę na spotkanie z tym ukrytym klejnotem – jego atmosfera i dzieje zostaną z Tobą na długo.
